مالکیت ما فی‌الذمه، از جمله اسباب سقوط تعهدات است. این عبارت در لغت یعنی مدیون، مالکِ آنچه پرداخت و ادای آن بر عهده او است شود. در مالکیت ما فی الذمه طلبکار و مدیون در یک شخص جمع می‌شود. این اتحاد، قهری است و سقوط تعهد را نیز در پی دارد. برای مثال دو عنوان طلبکار و بدهکار در یک شخص جمع شده و به همین جهت طلب از بین خواهد رفت. در اصطلاح حقوقی می‌گوییم ذمه او بری می‌شود. در ادامه این مقاله به تبیین این امر و بررسی ابعاد آن می‌پردازیم.
تعهد یعنی چه؟
تعهد از اصطلاحات مهم و مفهومی در دنیای حقوق و قانون است. تعهد ناظر بر رابطه‌ای حقوقی است و براساس آن شخص ملزم به انتقال و تسلیم مال یا انجام دادن یا ندادن کاری می‌شود و در لغت به معنای برعهده گرفتن و عهد و پیمان بستن آمده است.
تعهد در ماده ۱۸۳ و ۲۲۱ قانون مدنی عبارتست از: عهده گرفتن برای انجام یا ترک عملی که در ادامه مواد قانونی ذکر شده است.
«ماده ۱۸۳ قانون مدنی: عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد.»
«ماده ۲۲۱ قانون مدنی: اگر کسی تعهد اقدام به امری را بکند یا تعهد نماید که از انجام امری خودداری کند در صورت تخلف مسئول خسارت طرف مقابل است مشروط بر اینکه جبران خسارت تصریح شده و یا تعهد عرفاً به منزله تصریح باشد و یا بر حسب قانون موجب ضمان باشد.»
در ماده ۲۲۲ و ۲۲۶ قانون مدنی تعهد به معنای تکلیف و وظیفه‌ای که قانوناً بر عهده شخص متعهد است، می‌باشد. «ماده ۲۲۲ قانون مدنی: در صورت عدم ایفاء تعهد با رعایت ماده فوق حاکم میتواند به کسی که تعهد به نفع او شده است اجازه دهد که خود او عمل را انجام دهد و متخلف را به تادیه مخارج آن محکوم نماید.»
«ماده ۲۲۶ قانون مدنی: در مورد عدم ایفاء تعهدات از طرف یکی از متعاملین طرف دیگر نمیتواند ادعای خسارت نماید مگر اینکه برای ایفاء تعهد مدت معینی مقرر شده و مدت مزبور منقضی شده باشد و اگر برای ایفاء تعهد مدتی مقرر نبوده طرف وقتی میتواند ادعای خسارت نماید که اختیار موقع انجام با او بوده و ثابت نماید که انجام تعهد را مطالبه کرده است.»
سقوط تعهدات و مالکیت ما فی الذمه
سقوط تعهدات به معنای از بین رفتن تعهداتی است که انجام آن بر عهده شخص قرار دارد. به بیان دیگر در تعهد نوعی رابطه حقوقی ایجاد شده که در صورت احراز شرایط سقوط تعهدات، این رابطه از هم گسیخته می‌شود.
این مبحث موضوع قانون مدنی است و در ماده ۲۶۴ مطرح شده است. حقوق مدنی مجموعه قواعد و مقررات معین کننده حقوق و تکالیف انسان‌ها در جامعه است و شامل مواردی چون حقوق اشخاص، حقوق اموال، حقوق قراردادها و تعهدات، حقوق مسئولیت مدنی، حقوق خانواده و حقوق ارث است.
در ماده ۲۶۴ قانون مدنی داریم «تعهدات به یکی از طرق ذیل ساقط می‌شود:
۱- وفای به عهد
۲- اقاله
۳- ابراء
۴- تبدیل تعهد
۵- تهاتر
۶- مالکیت مافی‌الذمه
مثال از مالکیت فی الذمه
یکی از موارد رایج در این حوزه در مبحث ارث پیش می‌آید به اینصورت که اگر شخص «الف» به شخص «ب» بدهکار باشد و «الف» از «ب» ارث ببرد در صورت فوت شخص «ب» دین او به نسبت سهم‌الارث ساقط می‌شود. مثلا پسری به پدر خود بدهکار باشد.
گاهی ممکن است مالکیت ما فی الذمه، به صورت اختیاری و با قرارداد حادث شود به این صورت که طلبکار بدهی را ببخشد. بنابراین ماهیت مالکیت مافی‌الذمه عبارت است از اینکه:
« بر اثر فوت یکی از دو شخصی که بین آنها رابطه تعهد موجود است، دین یا طلب او به سبب وراثت یا وصایت به مدیون انتقال پیدا کند یا اینکه طلبی به اراده طلبکار به بدهکار منتقل شود.»
البته باید توجه شود که اگر وراث متعدد باشند، در صورتی فوت موجب اسقاط تعهد می‌شود که سهم‌الارث برابر یا بیشتر از بدهی باشد. اگر ارثیه کمتر باشد در این حالت با پرداخت ما‌به‌التفاوت به وراث تعهد ساقط می‌شود.
شرط ساقط شدن تعهد
برای آن که تعهد به وسیله مالکیت ما فی‌الذمه ساقط شود، لازم است که دِین مورد بازداشت قرار نگرفته باشد.
بنابراین چنانچه برای نمونه طلب متوفی نزد پسرش در مراجع قضایی یا انتظامی بازداشت شده باشد، با فوت او تعهدی ساقط نمی‌شود زیرا طلب در حوزه مالکیت فرزند نیست. همچنین اگر متوفی طلبکاران دیگری هم داشته باشد، نمی‌توان حکم به سقوط تعهد داد. زیرا طبق قانون ابتدا از ماترک باید بدهی‌ها تأدیه (ادا) شود.
اسباب تحقق مالکیت مافی‌الذمه
تعهدی بین دو شخص وجود داشته باشد.
تعهد به دلیلی از دلایل منتقل شود.
مالی که منتقل می‌شود، مورد بازداشت قرار نگرفته باشد.
مال مورد تعهد، طلبکاران دیگری نداشته باشد.
در صورت نیاز به مشاوره حقوقی با سازمان حقوقی و داوری ثمین عدالت تماس بگیرید.
ایا بر اثر فوت مالکیت فی ما ضمه رخ میدهد .مثال پدرم به همسرش بدهکاره ۸۰ سکه ایا ۱/۸ از ان کم میشه و ۷۰ سکه میشه ممنون میشم