شاید در نگاه اول به نظرتان بیاید که خیانت در امانت و کلاهبرداری تفاوتی با هم ندارند. اغلب هر کسی که جرمی مرتکب شود و آسیب به اموال دیگران وارد کند را کلاهبردار می‌نامیم. اما از نظر حقوقی این دو تفاوت بسیاری با هم دارند که در ادامه در مورد آن خواهیم دانست.
تعریف جرم خیانت در امانت
به‌طورکلی امانت، به مالی اطلاق می‌شود که به‌موجب قانون یا عقد قرارداد به فرد دیگری سپرده شود. خیانت نیز به معنای نقض عهد و پیمان‌شکنی است. خیانت در امانت، به مفهوم عدم رعایت امانت‌داری است و در قانون مجازات اسلامی جرم محسوب شده و مشمول مجازات برای مرتکبین و جبران خسارت از سوی ایشان است.
قانونگذار در مورد جرم خیانت در امانت تعریف دقیقی ارائه نکرده است. ولی با توجه به ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات می‌توان چنین تعریفی برای آن ارائه کرد.
«خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توأم با سوء نیت در مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی آن به کسی سپرده شده است. در این مواقع توافق طرفین بر استرداد مال یا مصرف معین آن بوده است.»
تعریف جرم کلاهبرداری
در تعریف جرم کلاهبرداری طبق ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری داریم:
«هرکس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت‌ها یا تجارت‌خانه‌ها یا کارخانه ها یا موسسات موهوم یا داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد. یا به امور غیرواقع امیدوار نماید و یا از حوادث و پیشامدهای غیر واقع بترساند و یا اسم و عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور و یا وسایل تقلبی دیگر وجوه یا اموال یا اسناد یا حواله جات یا قبوض یا مفاصاحساب امثال آنها را تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد، کلاهبردار محسوب می‌شود. کلاهبردار علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، به حبس از یک تا هفت سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده محکوم می‌شود.»
گاهی قانون برای تعریف یک جرم از ذکر برخی از مصادیق آن استفاده می‌کند. در تعریف کلاهبرداری نیز چنین رویکردی اتخاذ شده است. با توجه به همین نکته می‌توانیم تعریف کوتاه زیر را برای کلاهبرداری ارائه کنیم:
«کلاهبرداری عبارتست از بردن مال دیگری از طریق توسلِ توام با سوءنیت به وسایل یا عملیات متقلبانه»
تشابه و تفاوت بین جرم خیانت در امانت و کلاهبرداری
ویژگی مشترک خیانت در امانت و کلاهبرداری این است که در هر دو مورد قربانی با اراده و اختیار مال خود را در اختیار مجرم قرار می‌دهد. برخلاف سرقت در این موارد مسئله ربودن مال مطرح نیست.
اما تفاوت مهمی که در این میان وجود دارد و مورد توجه حقوقدانان کشورمان قرارگرفته و به تبیین آن پرداخته‌اند. اولین تفاوت بین این دو جرم این است که در کلاهبرداری (برخلاف خیانت در امانت) مجرم دست به اغفال و فریب قربانی می‌زند. یعنی کلاهبردار با صحنه سازی و فریبکاری فرد را فریب داده و بدین وسیله رضایت مالک را جلب می‌کند.
این شرط اساسی است و از نگاه قانون اگر این رکن نباشد جرم کلاهبرداری اتفاق نیوفتاده است. اما در خیانت در امانت فرد زیان دیده بدون اغفال و صحنه سازی مجرم، مالش را در اختیار وی قرار می دهد.
بنابراین با توجه به این نکته تفاوت مهمی در مبحث زمان وقوع این دو جرم بوجود می‌آید. در کلاهبرداری به محض اخذ مال توسط کلاهبردار جرم اتفاق می‌افتد. اما در خیانت امانت معمولاً اعمالی که مجرم پس از اخذ مال انجام می‌دهد منجر به تحقق جرم می‌شود.
سوالی در اینجا پیش می‌آید. در مواقعی که مجرم با سوء نیت و اقداماتی مانند جعل، خود را نزد مالک امین جلوه می‌دهد و مال به تصور امین بودن در اختیار وی قرار می‌گیرد. کلاهبرداری اتفاق افتاده یا خیانت در امانت؟
با توجه به نکاتی که بیان شد می‌توان گفت جرم کلاهبرداری اتفاق افتاده است. چرا که مجرم با صحنه سازی مال را بدست آورده و از همان لحظه اخذ مال مرتکب جرم کلاهبرداری شده است.
با توجه به تفاوتی که بین دو جرم کلاهبرداری و خیانت در امانت از نظر عنصر حیله و تقلب وجود دارد، یک جرم نمی‌تواند در آن واحد تحت هر دو عنوان کلاهبرداری و خیانت در امانت قرار بگیرد.
جالب توجه است که رای دیوان عالی کشور در مورد جمع نشدن این دو عنوان را در عملی واحد مطالعه بفرمایید.
«عنوان کلاهبرداری و عنوان خیانت در امانت بر عمل واحد صادق نمی باشد. زیرا کلاهبرداری متضمن عنوان فریب است و خیانت در امانت متضمن عنوان رضا (رضایت). اگر مثلاً متهم جنسی را به فریب و تقلب از شاکی گرفته باشد فقط کلاهبردار بوده و اگر شاکی رضای خود به او سپرده باشد و در عین یا قیمت آن تصرف غیرمجاز کند فقط خیانت در امانت خواهد بود»
تفاوت مهم دیگری که بین دو جرم کلاهبرداری و خیانت در امانت وجود دارد به عنصر نتیجه مربوط می‌شود. انتفاع مجرم یا شخص مورد نظر وی شرط تحقق دولت کلاهبرداری است. مثال بسیار خوبی در علم حقوق برای روشن شدن این مطلب وجود دارد که کمک شایانی به فهم آن می کند.
شخصی به قصد انتقام‌جویی از دیگری با صحنه سازی باعث می‌شود که وی اموال خود را به بهای ارزان در بازار به فروش برساند. برای مثال با ارائه لیست قیمت دروغین و پایین نشان دادن نرخ معامله باعث متضرر شدن مالک می‌شود. در این مورد نمی‌توان شخص را کلاهبردار دانست. چرا که خود او نسبت به خرید آن مال اقدامی نکرده و در نتیجه نفعی برای او حاصل نشده است.
در جرم خیانت در امانت چنین شرطی ضروری نیست. بنابراین امینی که مال مورد امانت را عمدا تلف می‌کند مرتکب جرم خیانت در امانت می شود. هرچند که خود سودی از این کار نبرد.
در پایان این نوشتار حقوقی پیشنهاد می‌کنیم مقاله توضیحات وکیل کیفری در مورد جرم خیانت در امانت از وبسایت موسسه حقوقی و داوری عدالت ایستا را مطالعه بفرمایید. آنچه در این مقاله می‌خوانید:
- عناصر مادی و معنوی جرم خیانت در امانت به بیان وکیل کیفری
- اثبات خیانت در امانت به کمک وکیل کیفری
- فروش مال غیر با دعوی خیانت در امانت تفاوت دارد.
