اکراه درمعنای لغوی خود عبارت است از اینکه کسی را به زور و ستم بکاری وادار نمایند. در دعاوی کیفری منظور از اکراه یعنی فشار معنوی غیر قابل تحمل و نامشروعی که به شخص وارد می شود و او را به انجام فعل یا ترک فعلی که از نظر قانون جرم محسوب می گردد وادار می کند البته بایستی مدنظر داشت که این وادار نمودن باید با تهدید جانی یا عرضی یا مالی مهم از جانب اکراه کننده نیز توأم بوده باشد.
نکته مهمی که در دعاوی کیفری در چنین حالاتی باید مورد توجه قرار داد در خصوص رفتاری است که شخص مرتکب انجام می دهد چرا که ممکن است رفتار او باعث عنوان اجبار و یا اکراه شود در این قسمت برای بهتر متوجه شدن در خصوص اکراه در ابتدا به اجبار می پردازیم.
در اجبار مادی شخص مرتکب در وضعیتی قرار خواهد گرفت که عدم امکان مطلق قرار دارد به عبارت دیگر اینکه اختیار و رضا در مورد او اصلا وجود نخواهد داشت. در حالی که در اکراه مرتکب واجد قصد بوده وصرفا فاقد رضا می باشد و با اجرای قانون هماهنگ خواهد بود و می تواند از ارتکاب جرم به هر قیمتی اجتناب ورزد. لذا در دعاوی کیفری اکراه شونده با اختیار و آزادانه و با داشتن حق انتخاب، ولی بدون رضای واقعی خود به صورت آگاهانه بر ارتکاب عمل مجرمانه تصمیم خواهد گرفت در موردی که اجبار وارد شده ناشی از یک عامل بیرونی بوده باشد اجبار به صورت معنوی رخ داده است که به آن اکراه می گویند.
در دعاوی کیفری در برخی از جرایم و به واسطه شرایط خاص اکراه از عوامل رفع مسئولیت کیفری می باشد. نکته قابل توجه در مورد عللی است که موجب رفع مسئولیت کیفری بدلیل غیر قابل انتساب بودن است و آنهم این می باشد که آنها کیفیاتی نفسانی و درونی هستند که به موجب آن و به رغم وقوع جرم و جمع بودن ارکانی که جرم را تشکیل داده اند جرم و رفتار ارتکابی به مرتکب منتسب نخواهد شد و در نتیجه شخص مبری از مسئولیت و کیفر می باشد در این مورد دادگاه کیفری هرچند مرتکب را تبرئه می کند ولی مسئولیت مدنی او پابرچا بوده و در این مورد مسئول خواهد بود. در این موارد بر خلاف علل موجه جرم، خود جرم تحقق یافته لذا معاونین و شرکاء جرم اگر خود در شرایط اجبار نباشند قابل تعقیب و مجازاتند.
چگونگی حدوث اکراه در دعاوی کیفری
۱- تهدید دیگری:
در این مورد عامل قطعی تهدیدی خواهد بود که باعث خواهد شد آزادی اراده را به صورت موقت، کاملا سلب نماید در نتیجه و به طور کلی استناد اکراه یا اجبار معنوی برای معافیت کیفر به عهده‌ی مرتکب جرم خواهد بود و او بایستی ثابت کند که برای اجتناب از یک خطر قریب الوقوع ناگزیر از ارتکاب جرم شده است.
۲- ارتکاب جرم با تهدید دیگری:
در دعاوی کیفری در صورتی که خود مرتکب جرم، مورد تحریک و تلقین به ارتکاب جرم شده باشد و مأمورین کشف جرم خود باعث تحریک مرتکب برای انجام رفتار و فعل مجرمانه شده باشند و او را وادار کرده باشند که جرم را انجام بدهد. (به طور مثال در مواردی که اداره‌ی مبارزه با مواد مخدر پیشنهاد خرید مواد را به قیمت گزاف را می دهد و این عمل آنها باعث و زمینه لازم در جهت ارتکاب جرم را فراهم بیاورد ) در این چنین مواردی چون تحریک کننده قصد واقعی در جهت انجام معامله را نداشته است در نتیجه معامله واقع نمی گردد و مرتکب صرفا به جرم فروشنده حمل مواد مخدر محکوم می گردد و نه فروش آن.
تقسیم بندی اکراه
الف: اکراه قانونی و غیر قانونی
۱) اکراه قانونی
در دعاوی کیفری به اکراهی که از طرف مقام صلاحیتدار انجام گیرد اکراه قانونی می گویند هر گاه در حالتی که انجام فعل یا ترک فعلی عنوان جرم را نیافته باشد در نتیجه دادگاه کیفری اکراه کننده را مستوجب مجازات نخواهد دانست. در موردی که مأموری بر اساس دستور مقام ذی صلاح و به موجب حکم دادگاه محکومی را اعدام بنماید در این حالت مسئولیت کیفری ندارد.
۲) اکراه غیر قانونی
هر گاه در دعاوی کیفری اکراهی از جانب یک شخص بر علیه شخص دیگری و یا نسبت به فرد یا افراد دیگری صورت گیرد این اکراه توأم با تهدیدخواهد بود و به موجب آن اکراه شونده فاقد رضایت است و مجازات نمی شود.
نکته ای که مهم می باشد این است که در اکراه قانونی موردی برای اعمال مجازات وجود نخواهد داشت و اکراه کننده مسئولیتی ندارد ولی بایستی در اکراه غیرقانونی توجه کرد که مسئولیت اکراه کننده پابر خواهد بود.
ب: تقسیم اکراه به مادی و معنوی
۱) اکراه مادی
وادار کردن کسی جهت انجام کار یا ترک آن از طریق وارد کردن صدمه و فشار مستقیم نسبت به اعضاء و جسم اکراه شده اکراه مادی است. مثل اینکه دست شخصی را به زور بگیرد و او را وادار کند که بر خلاف میلش چکی را صادر کند.
۲) اکراه معنوی
اجبار شخص به انجام فعل یا ترک فعلی از طریق اعمال تهدید به هتک حیثیت یا شرف یا آبرو یا افشای سری نسبت به اکراه شده و یا وابستگان او اکراه معنوی است
شرایط تحقق اکراه در دعاوی کیفری
الف- به طور عرفی تهدید شناخته شود
در صورتی که یک مستخدم به جهت اجرای دستور ارباب خود با این توجیه که مجبور به انجام کاری شده است نمی‌تواند مرتکب جرم گردد چرا که عرف، فرض مذکور را اجبار تلقی نخواهد کرد.
ب- نامشروع بودن تهدید
در دعوای کیفری تهدید باید به ناحق علیه دیگری صورت گرفته باشد و زمانی که تهدید به امری قانونی مانند افشای جرم صورت پذیرفته باشد زائل کننده‌ی مسئولیت کیفری نخواهد بود.
ج- غیر قابل مقاومت بودن
در این موارد بایستی شرایط اکراه کننده وهمچنین اکراه شونده از بابت شخصیت، سن، جنس، قدرت بدنی مد نظر قرار گیرد در نتیجه نمی‌توانیم در تمام موارد بر مبنای یک شیوه عمل کرد در اینجا تشخیص دادگاه ملاک عمل خواهد بود.
در پایان بایستی اشاره نمایم که شروط دیگری نیز برای تحقق اکراه وجود دارد که بایستی مورد توجه قرار گیرد مثلا در موردی که شخص باید یقین حاصل بنماید که اکراه کننده به تهدید خود عمل می‌کند و همچنین تهدید باید به فعل یا ترک فعلی منجر بشود که از نظر قانون جرم محسوب گردد.
منابع: برگرفته از محشای قانون مجازات/ایرج گلدوزیان
برگرفته از حقوق جزای عمومی / محمد علی اردبیلی
