آنچه درباره قوانین ارث باید بدانید/ بخش اول

قوانین ارث و ضرورت آنها

قوانین ارث به قوانینی گفته می شود که نحوه تعیین میزان ارث را در موارد متعدد مشخص می کند. به بیان دیگر زمانی که فردی می میرد تمام فرایند رفتارهای حقوقی او متوقف می شود و باید درباره دارایی ها و اموال او تصمیم گرفته شود. این مسئله به این معنا است که اگر فرد متوفی پیش از مرگ نیز به فردی برای پیگیری امورش وکالتی داده باشد آن وکالت فسخ شده و باطل خواهد شد. پس از درگذشت متوفی فردی که به عنوان قائم مقام قانونی فرد تعیین شده است می تواند پیگیر کارهای نیمه تمام او شود. در این میان پس از فوت فرد مسئله انتقال دارایی ها و اموال او نیز مطرح می شود. این دارایی ها به ورثه فرد متوفی براساس وصیت او خواهد رسید. ورثه اشخاصی هستند که قانون آن‌ها را به ترتیب تقدم به عنوان جانشینان متوفی اعلام کرده است. وارث هر شخصی نیز بدون این‌که نیاز به ذکر نام آن‌ها از جانب کسی باشد، توسط قانون شناخته شده‌ اند. در اینجا این فرایند انتقال بر مبنا و با توجه به قوانین ارث صورت خواهد گرفت. بنابراین آشنایی با قوانین ارث از مسائل مهم حقوقی است. وقتی فردی می میرد میزانی از دارایی ها از او بر جای می ماند. این دارایی ها میراث آن فرد به شمار می روند و این میراث قابل انتقال به ورثه خواهد بود. در مورد انتقال ارث قوانینی وجود دارد که لازم است با آنها آشنایی داشته باشیم. در ادامه به بخشی از این قوانین اشاره خواهیم داشت.

قوانینی در ارتباط با ورثه

یکی از آثار حقوقی فوت انتقال دیون و دارایی متوفی به ورثه و در مجموع افرادی است که به نفع آن‌ها وصیت شده است. در قانون به این افراد موصی له یا موصی لهم و یا وصی و اوصیا گفته می شود.
تعداد ورثه هیچ شخصی نه قابل کم کردن و نه قابل افزایش دادن است. این نکته به این معنا است که این امکان وجود ندارد که شخصی بتواند حتی یک نفر از وراث قانونی خود را از ارث محروم کند یا سهم‌الارث او را افزایش یا کاهش دهد.
براساس ماده ۸۶۱ قانون مدنی، افراد به دلیل رابطه نسبی یا سببی از متوفی ارث می‌برند. اشخاصی که رابطه نسبی با متوفی دارند، سه طبقه‌ هستند که در ماده ۸۶۲ قانون مزبور، پدر، مادر، اولاد و اولاد اولاد؛ اجداد، برادر، خواهر و اولاد آن‌ها؛ اعمام، عمات، اخوال، خالات و اولاد آن‌ها نام برده شده‌اند.
وراث هر شخص در درجه نخست پدر و مادر، اولاد و اولاد اولاد هستند. زوج و زوجه نیز جزء وراث طبقه اول ذکر نشده‌اند، بلکه زوج و زوجه به شرح مواد ۹۱۳، ۹۲۷، ۹۳۸ و ۹۴۱ خارج از طبقات سه گانه ارث، سهم خود را از همدیگر خواهند برد.
تفاوت قرار نگرفتن زوجین در طبقات سه گانه ارث این است که برطبق ماده ۸۶۳ قانون مدنی در طبقات سه گانه، وجود هر طبقه قبلی مانع از ارث بردن طبقات دیگری خواهد شد. برای مثال با وجود فرزند یا والدین که جزء طبقه اول ارث هستند، طبقات دیگر مانند خواهر و برادر و عمو و عمه و خاله و دایی ارث نمی‌برند. بنابراین با وجود زوجین و نبود اولاد یا اولاد اولاد و والدین، برادر و خواهر از متوفی ارث می‌برند و وجود زوج یا زوجه مانع ارث بردن آن‌ها نخواهند شد.
قانون مدنی از ماده ۹۰۶ تا ۹۴۹ سهم‌الارث طبقات مختلف، از جمله زوج و زوجه را مشخص کرده‌است. در خصوص ارث زوجین، وفق ماده ۹۴۰ قانون مدنی، فقط زوجینی که زوجیت‌شان با متوفی دائمی است و ممنوع از ارث نیستند، ارث می‌برند. اگر متوفی چند همسر دائمی داشته‌ باشد حتی اگر آن همسران مخفی باشند، تغییری در میزان سهم‌الارث همسران نمی‌دهد. سهم‌الارث زوجه در صورت عدم وجود فرزند برای متوفی یک‌چهارم و در صورت وجود فرزند یک‌هشتم است. حال چنانچه با تعدد زوجات مواجه باشیم، همین مقدار یعنی یک‌چهارم و یک‌هشتم، میان آن‌ها به طور مساوی تقسیم می‌شود.
وقتی شخصی فوت می‌کند باید وارثان او مشخص شود تا درباره میراث او تعیین تکلیف شود. به این فرایند که از سوی مراجع قانونی و با تشریفات خاصی انجام می‌شود، انحصار وراثت می‌گویند. صدور گواهی انحصار وراثت، مستلزم ارائه درخواست وراث متوفی یا دیگر اشخاص ذی‌نفع به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی است. درخواست مذکور، باید دربردارنده مشخصات کاملِ محل سکونت درخواست‌کننده، متوفی، تمامی وراث و نسبت هر یک از آن‌ها با متوفی باشد. گواهی فوت صادر شده توسط ثبت احوال، رونوشت برابر با اصل شناسنامه ورثه، رونوشت برابر با اصل سند ازدواج زوجه دائمی متوفی، استشهادیه دال بر منحصر بودن وراث به اشخاص نامبرده و گواهی تسلیم اظهارنامه مالیات بر ارث نیز از جمله مدارکی است که باید به درخواست انحصار وراثت ضمیمه شود. در مواردی که ارزش اموال متوفی بیشتر از ۱۰ میلیون ریال باشد، شورای حل اختلاف پس از ملاحظه مدارک و با هزینه متقاضی، درخواست وی را یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار یا محلی آگهی می‌کند. اگر پس از گذشت یک ماه از تاریخ نشر آگهی، کسی به آن اعتراض نکند، بدون تشکیل جلسه رسیدگی و دعوت از وراث، گواهی انحصار وراثت صادر می‌شود. اما در صورت اعتراض، پس از تشکیل جلسه‌ای، تصمیمات لازم برای رسیدگی به دعاوی گرفته خواهد شد.

مالیات بر ارث

از آنجا که سهم‌الارث هر شخص جزء اموال و دارایی او به شمار می‌آید بنابراین طبق قانون مالیات به آن تعلق خواهد گرفت. هرگاه در نتیجه فوت شخصی، مالی از او به ورثه برسد، وراث یا نماینده قانونی آن‌ها باید حداکثر تا شش ماه پس از تاریخ فوت متوفی، به اداره امور مالیاتی محل سکونت متوفی مراجعه کنند و صورت اموال و بدهی‌های وی را در اظهارنامه مالیات بر ارث قید کنند. پس از آن گواهی نامه تسلیم اظهارنامه مالیات بر ارث صادر و به ورثه داده می‌شود. این گواهی نامه یکی از مدارک لازم برای درخواست گواهی حصر وراثت از شورای حل اختلاف است. در این گواهی، اسامی وراث قانونی اعلام و میزان سهم الارث هر یک از آن‌ها مشخص می‌شود. پس از تکمیل اظهارنامه، ماموران مالیات همه اموال منقول و غیرمنقول متوفی را به نرخ روز قیمت‌گذاری می‌کنند.
از ارزش اموال به جا مانده از فرد ابتدا بدهی‌های او که مهریه زن نیز از جمله آن‌هاست پرداخت می‌شود. بعد از پرداخت بدهی ها اگر وصیت‌نامه‌ای وجود نداشت با توجه به ضوابط قانونی، سهم‌الارث ورثه تعیین و بر اساس میزان هر کدام به آن‌ها مالیات تعلق می‌گیرد. این مالیات در واقع سهم دولت از اموال متوفی است.
در خصوص نحوه محاسبه مالیات بر ارث باید به قوانین و مقررات مالیاتی مراجعه شود. مواد ۱۹ و ۲۰ قانون مالیات بر ارث میزان این مالیات را ۹ تا ۷۰ درصد تعیین کرده که در بعضی موارد نیز معاف از مالیات است. این مالیات فقط بر اموالی که سند و سابقه ثبتی دارند تعلق می‌گیرد و مالی که سابقه ثبتی ندارد، مشمول مالیات نیست.