ثبت طرحهای صنعتی با گسترش تولید انبوه اشیا در نیمه دوم قرن ۱۹ از طریق فرآیندهای صنعتی، تقاضای حمایت از جنبه‌های تزئینی کالاها مورد توجه قرار گرفت. در نتیجه چند نظام متداخل حمایتی در جهت حمایت از تزیینات کالا در کشورها توسعه یافت. ابتدا یک نظام ثبت طرحهای صنعتی در انگلیس به موجب قانون مدنی در ۱۷۸۷ تکامل یافت و در ۱۸۷۵ تحت نظارت اداری دفتر ثبت اختراعات قرار گرفت.
رویه ثبت طرحهای صنعتی در چارچوب قانون اختراعات طرح‌ها و علائم تجاری مصوب ۱۸۸۳ به شکل رسمی درآمد. در روش‌هایی که ثبت مدل‌های کاربردی تجویز می‌گردد، مثل رویه ژاپن و جمهوری کره طرحهای صنعتی به عنوان شکلی از اختراع کوچک و جزئی مورد حمایت قرار می‌گیرد. سومین حالت حمایت از طرح‌ها در چارچوب کپی رایت بود.
طرح صنعتی چیست؟
به‌طور کلی طرحهای صنعتی عبارتند از از جنبه‌های تزئینی به کار رفته در یک شی که شامل قالب‌ها، شکل‌ها، خطوط، رنگ‌آمیزی‌ها و غیره می‌شود، و به محصول نوعی جذابیت ظاهری می‌دهد.
طرحهای صنعتی عموماً از طرح‌هایی که به جهت کارکرد خود توصیف می‌شوند مورد تفکیک قرار می‌گیرند.
به عبارت دیگر طرحهای صنعتی جنبه‌های تزیینی و نمادین یک محصول مفید و مورد استفاده عمومی را مورد حمایت قرار می‌دهند. طرحهای صنعتی را می‌توان آمیزه‌ای از هنر و اختراع دانست. با این تذکر که جنبه هنری این دسته ابتکارات و خلاقیت‌ها بیش از اوصاف مخترعانه آن است. هرچند در موافقتنامه تعریفی در دست نیست. اما در الگوی قانونی در تعریف طرح صنعتی آمده:
«هر ترکیبی از خطوط، رنگها یا هر شکل سه بعدی یک طرح صنعتی تلقی می‌شود. مشروط بر آنکه ظاهر ویژه‌ای به یک تولید صنعتی دست‌ساز دهد. ویژگی کلیدی این تعریف قضاوت عمومی از دید عموم است.»
شرایط حمایت از طرحهای صنعتی
بند یک ماده ۲۵ موافقتنامه به اعضا این اجازه را می دهد تا حمایت از طرحهای صنعتی، که به طور مستقل به وجود آمده‌اند و جدید و به روز هستند، را تامین کند. حمایت ممکن است از طرح‌هایی که اساساً مشمول ملاحظات فنی و کارکردی هستند به عمل نیاید.
همچنین هزینه ثبت نباید تبدیل به مانعی برای حمایت، خصوصاً در مورد طرحهای منسوجات، شود. مدت زمان حمایت اعطایی حداقل ۱۰ سال است و در آن به دارنده طرح‌ها اشاره شده است.
اضافه نمودن این مطلب لازم است که اعضا می‌توانند مقرر دارند که اگر طرح‌هایی با طرحهای شناخته شده پیشین تفاوت چشمگیری نداشته باشند، به‌عنوان طرحهای تازه یا بکر تلقی نشوند. شرط جدید بودن طرحهای صنعتی در قوانین کشورها وجود دارد و معیار سنجش آن متفاوت است. هرچند که این ملاک در سطح یک کشور با تعریفی که از آن در سطح جهانی وجود دارد متفاوت است.
ثبت طرحهای صنعتی
خالق یک طرح صنعتی یا قائم مقام دارنده امتیاز، حق برخورداری از حمایت خوبی را خواهد داشت. قانون نمونه سازمان جهانی مالکیت معنوی فرض غیر قابل انکاری در بند سوم بخش ۷ مقرر می‌دارد که بر اساس آن شخصی که اولین بار فرم تقاضای ثبت یک طرح صنعتی را پر می‌کند؛ یا اولین بار ادعای اولویت زودتر برای ثبت تقاضا می‌کند خالق طرح تلقی می‌شود. این فرد حق درخواست حمایت حقوقی را خواهد داشت.
در مورد یک طرح صنعتی ارائه شده مالکیت این طرح معمولاً بر اساس اصول حقوق قراردادها اتخاذ تصمیم می‌شود. وقتی یک قرارداد در این زمینه ساکت است مالکیت آن متعلق به شخصی که طرح را طراحی کرده است.
به طور نوعی، اغلب کشورها به همراه تقاضانامه ثبت باید نمونه‌ای از طرح یا عکسی از آن را ارائه دهند. رویه ثبت طرحهای صنعتی معمولاً مشابه رویه ثبت علائم تجاری است. تقاضای ثبت طرحهای صنعتی موارد اساسی که مورد نظر قرار می‌گیرند عبارتند از:
– موضوع تقاضا آیا یک طرح صنعتی است یا خیر؟
– آیا طرح جدید است یا نه؟
– آیا طرح مخالف نظم عمومی و اخلاق عمومی است یا خیر؟
– آیا این تقاضا برای تشکیل پرونده تقاضای اول است یا خیر؟
اگر تقاضای ثبت، مورد عدم پذیرش قرار گیرد امکان اعتراض به آن از طریق نظام قضایی ممکن خواهد بود.
حقوق اعطایی به موجب ثبت
بند یک ماده ۲۶ موافقتنامه مقرر می‌کند که یک طرح صنعتی مورد حمایت باید حق ممانعت اشخاص ثالث از ساخت، فروش و واردات اجناسی که محتوی طرح مورد حمایت را در بر داشته باشد.
در تعیین اینکه آیا نقض صورت گرفته یا خیر دادگاه ابعاد خاصی که اهمیت یک طرح را در چشم مصرف کنندگان نشان می‌دهد بررسی خواهد کرد.
استثنائات حمایت
بند دوم ماده ۲۶ استثنائات محدودی در حمایت از طرحهای صنعتی را به شرح ذیل بیان می‌کند:
«اعضا می‌توانند استثنائات محدودی را در مورد حمایت از طرح های صنعتی قائل شوند. مشروط بر اینکه استثنائات مزبور مغایرتی نامتناسب با استفاده معمولی از طرحهای صنعتی مورد حمایت نداشته باشد و به منافع مشروع مالک طرح مورد حمایت با توجه به منافع مشروع اشخاص ثالث لطمه‌ای غیرمعقول وارد نیاورد.»
(این مطالب برگرفته از کتاب حمایت از مالکیت فکری در سازمان جهانی تجارت و حقوق ایران نوشته آقای ساعد وکیل است.)
قانون ثبت طرح های صنعتی در ایران
در ادامه فصل دوم قانون ثبت اختراعات ، طرحهای صنعتی و علائم تجاری که مختص طرح صنعتی است آورده شده است.
ماده ۲۰- از نظر این قانون، هرگونه ترکیب خطوط یا رنگها و هرگونه شکل سه‌بعدی با خطوط، رنگها و یا بدون آن، به‌گونه‌ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی است. در یک طرح صنعتی تنها دسترسی به یک نتیجه فنی بدون تغییر ظاهری مشمول حمایت از این قانون نمی‌باشد.
ماده ۲۱ – طرح صنعتی زمانی قابل ثبت است که جدید و یا اصیل باشد. طرح صنعتی زمانی جدید است که ازطریق انتشار به طور محسوس و یا ازطریق استفاده به هرنحو دیگر قبل از تاریخ تسلیم اظهارنامه یا برحسب مورد قبل از حق تقدم اظهارنامه برای ثبت در هیچ نقطه‌ای از جهان برای عموم افشاء نشده باشد. مفاد قسمت اخیر بند(هـ) و بند(و) ماده(۴) این قانون درخصوص طرحهای صنعتی نیز قابل اعمال است.
ماده ۲۲ – اظهارنامه ثبت طرح صنعتی که به اداره مالکیت صنعتی تسلیم می‌شود، همراه نقشه، عکس وسایرمشخصات‌گرافیکی‌کالا که‌تشکیل‌دهنده طرح صنعتی هستند و ذکر نوع فرآورده‌هایی که طرح صنعتی برای آنها استفاده می‌شود، خواهد بود. اگر طرح صنعتی سه بعدی باشد، اداره مالکیت صنعتی می‌تواند نمونه واقعی یا ماکتی از آن را نیز به همراه اظهارنامه درخواست نماید. اظهارنامه مشمول هزینه مقرر برای تسلیم آن خواهد بود.
اظهارنامه باید در بردارنده مشخصات طرح باشد و درمواردی که متقاضی همان طراح نیست، اظهارنامه باید به همراه مدرکی باشد که ذی‌حق بودن متقاضی را برای ثبت طرح صنعتی ثابت نماید.
ماده ۲۳ – مفاد مواد (۵)، (۹) و بند (ج) مواد(۱۱)و(۱۵) این قانون درخصوص طرحهای صنعتی نیز قابل اعمال است.
ماده ۲۴ – دو یاچند طرح صنعتی را می‌توان در یک اظهارنامه قید و تسلیم نمود، مشروط بر آنکه مربوط به یک طبقه‌بندی بین‌المللی و یا مربوط به یک مجموعه یا ترکیبی از اجزاء باشد.
ماده ۲۵ – ممکن است ضمن اظهارنامه درخواست شود که انتشار آگهی ثبت طرح صنعتی از تاریخ تسلیم اظهارنامه حداکثر تا دوازده ماه و یا اگر ادعای حق تقدم شده است از تاریخ حق تقدم به تأخیر افتد.
ماده ۲۶ – متقاضی می‌تواند تا زمانی که اظهارنامه در جریان بررسی است، آن را مسترد نماید.
ماده ۲۷ – بررسی، ثبت و انتشار آگهی طرح صنعتی به ترتیب زیر خواهد بود:
الف – تاریخ اظهارنامه همان تاریخ تسلیم آن به اداره مالکیت صنعتی است، مشروط بر این که در زمان تسلیم، اظهارنامه حاوی کلیه اطلاعاتی باشد که شناسایی متقاضی و همچنین نمایش گرافیکی کالای متضمن طرح صنعتی را میسر سازد.
ب – اداره مالکیت صنعتی پس از وصول اظهارنامه، آن را ازنظر مطابقت با مفاد ماده (۲۲) و نیز اینکه طرح صنعتی مذکور، وفق مقررات مندرج در ماده (۲۰) و بند و ماده (۴) و مقررات مربوط می‌باشد، بررسی می‌کند.
ج – درصورتی که اداره مالکیت صنعتی تشخیص دهد شرایط موضوع بند (ب) این ماده رعایت شده است طرح صنعتی را ثبت و آگهی مربوط را منتشر و گواهی ثبت آن را به نام متقاضی صادر می‌نماید در غیر این‌صورت اظهارنامه را مردود اعلام می‌کند.
د – هرگاه درخواستی طبق ماده (۲۵) ارائه شده باشد، پس از ثبت طرح صنعتی، نمونه طرح و مفاد اظهارنامه منتشر نمی‌شود. در این صورت اداره مالکیت صنعتی، یک آگهی حاوی تأخیر انتشار طرح صنعتی مذکور و اطلاعات مربوط به هویت مالک طرح ثبت شده و تاریخ تسلیم اظهارنامه و مدت تأخیر مورد درخواست و سایر امور ضروری را منتشر می‌کند. پس از انقضاء مدت تأخیر درخواست شده، اداره مالکیت صنعتی آگهی طرح صنعتی ثبت شده را منتشر خواهد کرد. رسیدگی به دعوی راجع به یک طرح صنعتی ثبت شده درمدت تأخیر انتشار آگهی مشروط به آن است که اطلاعات مندرج در دفاتر ثبت و اطلاعات مربوط به پرونده اظهارنامه به شخصی که علیه او دعوی اقامه می‌شود به طور کتبی ابلاغ شده باشد.
ماده ۲۸ – حقوق ناشی از ثبت طرح صنعتی، مدت اعتبار و تمدید آن به شرح زیر است:
الف – بهره‌برداری از هر طرح صنعتی که در ایران ثبت شده باشد، توسط اشخاص، مشروط به موافقت مالک آن است.
ب – بهره‌برداری از یک طرح صنعتی ثبت شده عبارت است از: ساخت، فروش و وارد کردن اقلام حاوی آن طرح صنعتی.
