برای شناخت ماهیت مالیات آشنایی با ویژگی‌های آن ضروری و مفید است. با توجه به مشابهت مالیات با عوارض بحث مالیات مستلزم بررسی تفاوت این دو نیز می‌باشد که در این مقاله از وبسایت حقوقی سازمان حقوقی و داوری ثمین عدالت به آن می‌پردازیم.
ویژگی‌های مالیات
با توجه به تعریفی که از مالیات داریم می‌توان چهار ویژگی برای آن برشمرد.
اجباری بودن
مالیات از مظاهر حاکمیت دولت‌ها است و بدین لحاظ به‌طور یک جانبه برقرار و به اجبار وصول می‌شود. این ویژگی نشان می‌دهد که پرداخت آن یک عمل اختیاری نیست. بلکه جنبه الزامی و اجباری دارد. ویژگی مزبور ظاهراً با اصل رضایت تعارض دارد. اما قانونی بودن مالیات و لزوم تصویب آن توسط مجلس قانون‌گذاری که در اصل پنجاه و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تصریح شده است و ریشه در حکومت‌های مردم‌سالار دارد این تعارض را حل می‌کند.
«اصل پنجاه و یکم: هیچ نوع مالیات وضع نمی‌شود مگر به موجب قانون. موارد معافیت و بخشودگی و تخفیف مالیاتی به موجب قانون مشخص می‌شود.»
به علاوه خصوصیت یادشده استثنایی بر قاعده تسلیط است. قاعده تسلیط اشاره به آیه شریفه عناصر «الناس مسلطون علی اموالهم» است. این استثنا ایجاب می‌کند که مقدارش در حداقل ممکن محدود بماند و در حد رفع نیازهای ضروری دولت و متناسب با توانایی پرداخت مردم باشد.
بلاعوض بودن
درباره بلاعوض بودن یا نبودن مالیات و به عبارت دیگر ماهیت مالیات بین علمای مالیه عمومی اختلاف نظر وجود دارد. برخی مالیات را حق بیمه تلقی کرده‌اند و معتقدند که هر شهروند بخشی از دارایی یا درآمد خود را به دولت می‌پردازد تا از بقیه آن در پناه امنیت برقرار شده توسط دولت به آسودگی بهره ببرد. در این نظریه دولت منحصراً مولد امنیت در نظر گرفته شده است و بیانگر نظریه قدیمی دولت ژاندارم است که امروزه طرفدار ندارد.
برخی دیگر نیز دیدگاه مشابهی تحت عنوان نظریه «مالیات-قیمت» را مطرح کردند و آن را قیمت امتیازاتی می‌دانند که دولت در اختیار افراد جامعه می‌گذارد یا بهای خدماتی است که مردم از دولت می‌گیرند. این دیدگاه نیز نادرست است زیرا نمی‌توان بین مالیات پرداختی هر مودی و خدمات دولت برای وی تناسب برقرار کرد. اگرچه بدون تردید رابطه بین مجموع خدمات دولت و برداشت‌های مالیاتی وجود دارد.
در مقابل به نظر برخی دیگر از علمای مالی، مالیات عبارت است از یک نوع پرداخت و تادیه مالی که در نتیجه الزام قانونی از نظر تامین مالی مخارج دولت بلاعوض به وسیله افراد انجام می‌شود.
وصول مالیات بر حسب توانایی پرداخت
به موجب این ویژگی هر کس بر حسب توانایی پرداخت و نه بر حسب منفعتی که از خدمات دولتی می‌برد باید متحمل هزینه‌های عمومی شود و برای آن مالیات بپردازد. در این ویژگی اندیشه همبستگی نهفته است. یعنی همه کسانی که در جامعه ملی زندگی می‌کنند مودی محسوب می‌شوند. از ویژگی فوق اصل عمومیت و محکومیت امتیازات مالیاتی نتیجه‌گیری و برقرار می‌شود و طبق آن مالیات به همه کسانی که در جامعه ملی شرکت می‌کنند اعم از تبعه و بیگانه تعلق می‌گیرد.
به علاوه خصوصیات یاد شده ایجاب می کند تا هر چیزی که بیانگر توانایی پرداخت است مانند دارایی به عنوان ماخذ و مبنا قرار گیرد و نرخ آن هم با توجه به قدرت پرداخت مودی تعیین شود.
تفاوت مالیات و عوارض
معمولا عوارض را شبه مالیات تلقی می‌کنند و گاهی در مفاهیم حقوقی این دو اصطلاح پرکاربرد مالیه عمومی اشتباه گرفته می‌شوند و عوارض را به جای مالیات غیرمستقیم به کار می‌برند. در صورتی که اینها با هم تفاوت دارند و تابع نظام حقوقی واحدی نیستند.
لذا تشخیص مفهوم و ماهیت و تفاوت آن‌ها از یکدیگر از اهمیت بسزایی برخوردار است. همانطور که قبلاً بیان شد عوارض مبلغی است که دولت یا سازمان‌های اداری محلی مثل شهرداری‌ها و یا موسسات عمومی به موجب قانون به اجبار در قبال انجام خدمتی عمومی معینی وصول می‌کنند. مثل عوارض بزرگراه‌ها عوارض نوسازی و پسماند شهرداری و عوارض صید و شکار
عوارض نیز توسط قانون برقرار می‌شود و به اجبار وصول می‌گردد. از این حیث به بحث این مقاله نزدیک است اما با آن تفاوت اساسی نیز دارد. زیرا مالیات در قبال خدمت عمومی و مشخص نیست یا به عبارت دیگر در ازای معادلی نمی‌باشد. در صورتی که عوارض به مناسبت خدمتی معین دریافت می‌شود از قبیل مواردی که ذکر آن رفت.
