مسئولیت مدنی یکی از انواع مسئولیت‌ها است که ممکن است در مقابل انواع دیگری از مسئولیت‌ها مانند مسئولیت کیفری قرار گیرد. مسئولیت مدنی در معنای وسیع مسئولیت‌های ناشی از قرارداد و غیرقراردادی است یعنی مسئولیت ناشی از رفتار زیانبار را در بر می‌گیرد. زیرا صرفنظر از مبانی مشابه و مشترک در هر دو نوع مسئولیت، ماهیت آن ها را نیز می‌توان یکسان تلقی کرد. اما در معنای عام مسئولیت مدنی به مسئولیت غیرقراردادی اطلاق می‌شود.
مسئولیت مدنی در مفهوم کلی و عمومی‌خود عبارت است از مسئولیت جبران خسارات ناشی از رفتارهای زیانبار. هدف اصلی مسئولیت مدنی جبران ضررِ زیان دیده است و اهداف دیگر مانند تنبیه وارد کننده‌ی زیان یا عوامل بازدارنده نسبت به تکرار که در مسئولیت کیفری از اهداف اصلی است نقش فرعی ایفا می‌کنند.
البته تمایز دقیق این نوع اهداف امکان پذیر نیست. همچنانکه قرار دادن مسئولیت‌ها در حوزه حقوق عمومی و خصوصی تا حدی نسبی است. از این جهت حقوق مسئولیت مدنی در قلمرو خصوصی جای می‌گیرد اما جنبه های عمومی نیز در آن مشاهده می‌شود.
آنچه در درجه اول در قواعد مسئولیت مدنی اهمیت دارد آن است که زیان جبران گردد و زیان عامدانه و عالمانه باشد نه از روی اشتباه و جهل. البته این سخن بدین معنا نیست که تفاوت شرایط مانند عمد و غیرعمد در مسئولیت مدنی کاملاً بی تأثیر است؛ بلکه مقصود آن است که قاعده و اصول بنیادین از استثنائات و شرایط خاص متمایز گردد.
تعبیر مسئولیت مدنی که اکنون در حقوق ما شایع و متداول می‌باشد و در اصل به خانواده حقوق رومی-ژرمنی تعلق دارد و پس از تصویب قانون مسئولیت مدنی سال ۱۳۳۹ کاربرد بیشتری پیدا کرده است. در فقه اسلامی تعابیری مانند ضمان قهری یا ضمانات مورد استفاده قرار می‌گیرد. حتی قانون مدنی نیز از ترکیب مسئولیت مدنی استفاده نکرده و عنوان الزامات خارج از قرارداد را به تبع برخی عناوین قانون فرانسه برگزیده است در حقوق کامل آن نیز بیشتر از عنوان شبه جرم یا جبرانها استفاده می‌شود.
تقصیر
در مسئولیت مدنی مبانی حقوقی و اخلاقی با یکدیگر ارتباط دارند و ریشه قواعد حقوقی را می‌توان در بنیان‌های اخلاقی نیز جستجو کرد. مفاهیمی چون خوب و بد مفاهیم اساسی اخلاقی هستند و رذایل و اعمال قابل سرزنش مستوجب عقابند. عمل قابل سرزنش عملی است که نسبت به معیار مورد پذیرش انحراف پیدا کرده است.
طبیعی است که انسان تنها باید مسئولیت دورانی را بپذیرد که در رفتار خود از معیارها و حالات متعادل خارج شود و اگر کسی رفتار معمولی و در چارچوب ضوابط دارد نمی‌توان مسئولیتی را به عهده او قرار داد. البته این سخن بدان معنا نیست که تقصیر تنها قاعده مسئولیت مدنی است. بلکه منظور این است که مبنای تقصیر بنیان اصلی در شکل‌گیری مباحث مسئولیت مدنی است که در کنار آن قواعد خاص دیگری نیز ایجاد شده است.
اقسام تقصیر در مسئولیت مدنی
تقصیر از جهات مختلف قابل تقسیم می‌باشد که می‌توان به برخی از مهم‌ترین تقسیمات تقصیر اشاره کرد.
تقصیر عام و خاص
این نوع تقصیر به نوع ضابطه و تعهدی که نسبت به آن عمل صورت می‌گیرد ارتباط دارد مانند برخی از تکالیف و تعهدات عمومی و کلی. هرکس وظیفه دارد به طور متعارف رفتار کند و تعدی و تفریط نکند. به طور مثال امین، وکیل و مستاجر تعهداتی عمومی بر عهده دارند و چنین تعهداتی تقصیر عام یا عمومی تلقی می‌شود.
تقصیر مثبت و منفی
تقصیر مثبت انجام یک فعل می‌باشد. به طور مثال عبور از چراغ قرمز، قرار دادن مانع در محل غیرمجاز و تیراندازی از مصادیق این نوع تقصیر هستند.
اما تقصیر منفی ناشی از ترک فعل است. مطلب مهم در این خصوص این است که آیا ترک عمل می‌تواند تقصیر به حساب بیاید یا خیر. اما باید توجه داشت که برخی موارد مثل ترک انفاق، کمک نکردن پزشک به مصدومین و مسئولیت کیفری پزشکان ترک ثبت ازدواج و طلاق کوتاهی است و مجازات دارد.
تقصیر عمدی و غیر عمدی
مقصود از این تقسیم بندی این است که تقصیر عمدی با سوء نیت همراه است اما تقصیر غیرعمدی ناشی از اشتباه است. در این صورت ممکن است برخی از موارد تقصیر عمدی جبران کامل و بدون تخفیف را در پی داشته باشد اما در موارد غیرعمدی برخی از امتیازات مورد توجه قرار گیرد.
تقصیر سبک و سنگین
بنابر برخی از نظرات حقوقی تقصیر قابل درجه‌بندی است و می‌توان آن را به سبک (معمولی) و سنگین تقسیم نمود. تقصیر سبک تقصیر غیرعمد و متعارف است به عبارت دیگر تقسیمی که انسان‌های معمولی آن را انجام می‌دهند تقصیر سبک تلقی می‌گردد. اما اگر انسان‌های معمولی تقصیر خاصی را انجام نمی‌دهند یا در مواردی که احتمال ورود خسارت زیاد است؛ یا مقدار احتمالی خسارت زیاد است؛ یا حرفه و شغل شخص حساس است و تعدی و تفریط کوچک خسارت بزرگ به بار می‌آورد تقصیر سنگین واقع شده است.
منبع: کتاب مسئولیت مدنی و جبرانها نوشته دکتر حسن ره پیک
اگر سوال حقوقی دارید یا مشاوره حقوقی می‌خواهید با ۱۴۵۷ (بدون نیاز به شماره‌گیری کد از اقصی نقاط کشور) تماس بگیرید.
